مرجحات تزاحممزیتهای کاشف از اهمّ بودن یکی از متزاحمین را مرجحات تزاحم گویند. ۱ - تعریفمرجحات تزاحم، که مقابل مرجحات تعارض می‌باشد، سبب می‌شود یکی از دو حکم متزاحم نزد شارع اهمیت بیشتری پیدا کند که این اهمیت، از ارجحیت آن حکم در نزد شارع کشف می‌کند. ۲ - اختلاف در مرجحاتدر تعداد مرجحات تزاحم اختلاف است، اما مهم‌ترین آنها عبارت است از: جایی که یکی از دو حکم متزاحم، بدل و جانشین دارد، ولی دیگری ندارد، که در این صورت، حکمی که جانشین ندارد ترجیح داده می‌شود، مانند این که مکلف، نذر کند روز معینی برای مثال، روز شنبه اول ماه شعبان به سفر زیارتی برود، از سوی دیگر، روزه به عنوان یکی از خصال کفاره بر وی واجب شده است؛ در این جا مسافرت روز شنبه بدل ندارد، ولی روزه کفاره بدل دارد که عبارت است از غذا دادن به شصت فقیر و یا آزاد کردن یک بنده؛ ۲.۱ - تقدیم مضیق برموسعجایی که یکی از دو واجب متزاحم، مضیّق یا فوری و دیگری موسّع می‌باشد، که در این جا مضیّق به طور قطع مهم از موسع است و مقدم می‌شود، مانند: دوران امر میان پاک کردن نجاست از مسجد و نماز خواندن، در حالی که وقت برای نماز باقی است؛ در این جا مکلف نخست باید ازاله نجاست کند و بعد نماز بخواند؛ جایی که هر دو واجب مضیّق می‌باشد، و یکی از آنها وقت مختص دارد، اما دیگری ندارد، مانند: دوران امر میان خواندن نمازهای روزانه، در حالی که آخر وقت آن است، و ادا کردن نماز آیاتی که وقت آن مضیق است؛ در این جا، گر چه وقت نماز آیات مضیق است، اما این وقت، چون اختصاص به نماز یومیه دارد و نماز آیات یک امر اتفاقی بوده، انجام نماز یومیه مقدم می‌شود؛ ۲.۲ - تقدیم قدرت عقلی بر شرعیجایی که وجوب یکی از دو واجب متزاحم، به قدرت شرعی بستگی دارد، اما وجوب دیگری فقط به قدرت عقلی مشروط است، مانند: حج که وجوب آن مشروط به استطاعت مالی و بدنی است و اگر با ادای دَین مزاحمت نماید، ادای دین ترجیح دارد، زیرا وجوب آن مشروط به قدرت شرعی نیست؛ ۲.۳ - مقدمیت از حیث زمان امتثالجایی که دو واجب با یک دیگر تزاحم دارند، ولی یکی از آن دو از لحاظ زمان امتثال بر واجب دیگر مقدم است، مثل: قیام در نماز که هم در رکعت اول واجب است و هم در رکعت دوم و اگر مکلف قدرت داشته باشد، باید هر دو را انجام دهد، اما اگر مکلف فقط برای قیام در یک رکعت قدرت داشته باشد، چون زمان امتثال رکعت اول، بر زمان امتثال رکعت دوم مقدم است، آن را مقدم می‌دارد؛ ۲.۴ - تقدم واجب عینی بر کفاییجایی که یکی از دو واجب متزاحم، عینی و دیگری کفایی بالذات است، مانند: تزاحم نماز یومیه (عینی) در آخر وقت، با تجهیز میت (کفایی)، به طوری که اگر مکلف نماز یومیه را بخواند تجهیز میت از دست می‌رود؛ در این جا واجب عینی مقدم می‌شود؛ ۲.۵ - تقدم اهم بر مهمجایی که اهمیت یکی از دو واجب متزاحم قطعی و یا احتمالی است، که در این صورت، بر آن واجبی که اهمیت ندارد، مقدم می‌شود، مانند آن که دو نفر در حال غرق شدن هستند، در حالی که یکی از آنها به طور قطع و یا احتمالا مؤمن است، اما دیگری به طور قطع فاسق است؛ ۲.۶ - محورهای بحث تزاحمجایی که دو واجب با یک دیگر تزاحم نموده و یکی از آن دو، به غیر از جهات گذشته که ذکر شد، بر دیگری ترجیح دارد؛ یعنی یک قانون کلی ندارد تا به آن مراجعه شود، بلکه آن را می‌توان در چند محور خلاصه نمود: ا) اولویت یکی از دو واجب متزاحم از دلیل شرعی آن استفاده می‌شود، مثل: مزاحمت نماز یومیه که درباره آن بسیار سفارش شده است، با واجب دیگری که به این درجه از اهمیت نباشد؛ ب) ارجحیت یکی از دو حکم بر دیگری که از راه مناسبت بین حکم و موضوع فهمیده می‌شود، مانند آن که نجات جان انسان مؤمنی بر غصب ملک دیگری متوقف باشد؛ در این جا اگر چه غصب حرام است ولی چون انسانی در معرض هلاکت است، نجات جان وی، مقدم است؛ ج) اولویت یکی از دو حکم متزاحم از راه ملاک آن حکم فهمیده می‌شود، مثل جایی که در انجام یکی از دو حکم، مصلحت نوعی، و در انجام دیگری صرفاً مصلحت شخصی وجود دارد؛ در این جا شکی نیست که مصلحت نوعی بر مصلحت شخصی مقدم خواهد شد. [۱۱]
نهایة الافکار، عراقی، ضیاء الدین، ج۳، جزء ۲، ص۱۳۲.
۳ - پانویس۴ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۷۱۸، برگرفته از مقاله «مرجحات تزاحم». |